فارس ديلينده تورك سؤزلري و اوْنلارين گؤستريجيلري
حسن اومود اوغلو
موختليف طايفا آدلاري ايله يئر كوره‌سينين بير چوخ حيصّه‌سينه حؤكمرانليق ائله‌ين توركلر دونيانين ان قديم ميللتلريندن بيريدير . آلتاي‌لاردان باشلانميش شومالدا بوزلو دنيزه قدر ، جنوبدا ايسه هندوستانا قدر ،غرب‌دن ايسه بالكانا قدر ياييلميش تورك ائتنوْسلاري دونيا مدنيتينه ان بؤيوك تأثير بوراخميش . توركلر بو گونكو ايران اؤلكه‌سينين ان قديم ساكينلريندن ديرلر . بوتون دونيا ديللرينده اولان سؤز خزينه‌لريميز بونا ان دوزگون اؤرنك اولا بيلر . هله مادلار ايرانا گلمه‌ميش بورادا توركلر باشقا ـ باشقا ائتنوس آدليقلاري آلتيندا ياشاييرديلار . ايرانين قديم و يئني جوغرافييا سؤزلوكلرينده اولان توْپوْنيملر ( جوغرافي آدلار) بونو ثبوت ائله‌يير . ان قديم ايران خاقانليغي هخامنشي ، اشكاني شاهلاري آدلاريندا كي تورك آنتروْپوْنيم‌لري دانيلمازدير . دونيا ديلچي‌لري بو مودعاني تصديقله‌ييرلر . قديم ايران داش يازيلي عابيده‌لرينده (ميخي كتيبه‌لر ) آوئستا و حتي شاهنامه‌نين متنينده يئرلشن بير چوخ تورك آدلاري ، سؤزلري ، توركيزم‌لر واردير . بو مسئله‌ني حتي بئله انصافسيز فارس لئسيكوگرافلاري اؤزلريده اعتراف ائديرلر . قديم فارس لغت نامه‌لردن اولان فرهنگ نظام دا بئله بير قيد وار : « آميزش فارسي با تركي در همان اوايل اسلام شده است نه در اثر سلطنت مغول ، زيرا در آثار اوليه ادبيات فارسي نيز الفاظ تركي است حتي مي توان گفت آميزش تركي و فارسي خيلي قبل از اسلام واقع شده ، چه تركان قديم همسايه ايران بودند و با آن مرابطه داشتند . ايران قديم ميان ترك ها ، سامي ها ( آشوري ها ) واقع شده بود و باعث آميزش سه زبان آريايي ، سامي و تركي گرديده است » .( فرهنگ نظام ، جلد دوم ، مقدمه ) دونيا لوغت شوناسلاري و تدقيقاتچيلارينين چاليشمالاري نتيجه‌سينده آدينلاشديريليب كي فارس ديلينده ايگيرمي مينه ياخين تورك منشألي سؤزلر وار . ( باخين فرانسادا جامع التواريخ رشيدينين كاتئرمئر چاپينين مقدمه‌سينه و يا خود فرانسادا همين كيتابين بولوشه چاپينا ) ايسته‌ينلر محمد عباسي طرفيندن ايراندا ايلك دفعه چاپ اولان برهان قاطع سؤزلويونون گيريش حيصه‌سينه‌ده باخا بيلرلر . بو سؤزلردن سونرا تدقيقاتچيلاريميز اوچون فارس سؤزلوكلرينده آنا ديليميزدن فارس ديلينه كئچن كلمه‌لرين علامتلريني قئيد ائديريك . قيد ائتمك لازيمدير بير سيرا استثنالاري نظرده آلماساق ، سونلوقلاري آشاغيدا كي كوْمپوْنئنت ( اَك) لرله بيتن سؤزلر تورك منشألي سؤزلرديرلر .
1 ـ فارسجا تلفوظونده سونو « آق » ، « آغ » ، « آك » ، « اوْك » ايله بيتن . مثلاً : اتاق ، سراغ، الك ، يدك ، چابك و ساير سؤزلر بو سيراداندير .
2 ـ فارسجا تلفوظونده سونو « مَه // مِه » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : دكمه // تكمه ( دوگمه // دوكمه) ،( تؤكمه // توْكمه) ، قيمه ( قيمَه // قيمِه ) ، سرمه ( سوْرمه // سوْرمِه ) ، چكمه ، دلمه، چاتمه ، قاتمه ، چنباتمه و ... بو سيراداندير . ( عرب سؤزلري مستثنا اولاراق )
3 ـ « اوق » ، « اوْق » ، « ايق » ، « اوْك » عنصرلري ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : قرق ، اَغروق ، ايليق ، بولوك ، چابك // چابوك و ...
4 ـ « چي » ، « چي » عنصرلري و يا شكيلچي‌لري‌له بيتنلر . مثلاً : سورچي ، قورچي ، يورتچي ، ارابه‌چي ، قهوه‌چي ، يازيچي و ... سؤزلر .
5 ـ « ليق » ، « ليق » ، « لوق » عنصرلري بيتنلر . مثلاً : بوزلوق ، قارليق ، باشلوق ، اتاليق ، باشليغ و ... .
6 ـ « لاق » ، « لاخ » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : ييلاق ، قشلاق ، باتلاق . لاخ عنصرو فارس ديلينده آرتيق شكيلچي كيمي ايشله‌نرك ، فارس سؤزلريله بيرليكده دوزلتمه سؤزلرين عمله گتيريلمه‌سينده اشتراك ائتميشدير . مثلاً : سنگلاخ ، رودلاخ ، نشيب لاخ ، سولاخ ، سوراخ ، ديولاخ و ... .
7 ـ « ماق » ، « مق » ، عنصرو ايله بيتنلر . مثلاً : چخماق ، قيماق ، تخماق و ... .
8 ـ « آر » ، « اَر » ايله بيتنلر . مثلاً : قاتار ( قطار ) ، چاپار ، آچار ، چپر ، دچار و ... .
9 ـ « اِر » ، « اوْر » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : قاطر ، چادر ، بهادر و ... .
10 ـ « اوْل » ، « آووْل » ايله بيتنلر . مثلاً : قراووْل ، سياول ، قرقاول و ... .
11 ـ « داش » ، « تاش » ايله بيتنلر . مثلاً : داداش ، آداش ، سرداش ، كونولتاش ، يكتاش و... .
12 ـ « غَه // غِه » ، « قَه // قِه » ، « كَه // كِه » ، « گَه // گِه » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : داروغه ، يرقه ( يورقَه // يورقِه ) ، اُلكه ( اوْكه ) ، الكا ( اوْلكا ) ، جلگه ( جوْلگه // جولگه ) و ... .
13 ـ « قي » ، « قو » ، « غو » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : قرقي ( قئرقي ) ، برقو ( بورغو ) ، يرغو ( يوْرغو ) و ... سؤزلر .
14 ـ كؤكونده يا خود قورولوشوندا « ق » و « چ » حرفي اولان آدلار ، سؤزلر، فعل لر تماميله تورك سؤزلري‌دير (قاچاق ، قيچي ، قاچ ، قارچ ، چاقو ) .
15 ـ كؤكونده يا قورولوشوندا « ك » و « چ » حرفلري ايشتراك ائدن سؤزلر ( كوچ ، كوچه ، كوچك ، چكول ، چاك ، چابك ، كچل و ... .
16 ـ كؤكونده ، قورولوشوندا « ق » ، « د » ، « ت » ايشتراك ائله‌ين سؤزلر : قاتر، قاتوق ، قره‌قات ، قوروت ، آنقوت ، قتار // قطار و ... .
17 ـ « انگ » و « نگ » سؤزلري : فشنگ ، تفنگ ، كلنگ ، سنگر و ... .
18 ـ « ي » سسيله باشلايان سؤزلر اكثر حالدا تورك منشألي‌دير : يام ، يامچي، يونجه ،يالغ ، ياله = ( بو سؤزه « پ » پروْتئز اولاراق « پياله »شكليني‌ده آلميش‌دير ) ، يال ، يله ، يون // يان آت معناسيندا نريون و ماديون // ماديان سؤزلرينده گورمك اولار .
19 ـ قورولوشوندا « ق » و « ز » اولان سؤزلر : قاز ، قوزك ، قوزه ، قزوين ، قوز ( بو سؤز گوژ فورماسيندا فارس ديلينده ايشلنمكده‌دير ) .
20 ـ « ت » ، « پ » و يا خود « چ » ، « پ » حرفلريله قورولان سؤزلرين چوخو يئنه‌ده تورك منشألي‌دير : چاپار ، تپش ، تپيدن ، تپه ، توپال و ... .
21 ـ « چ » و « غ » سسلرله قورولان سؤزلر اكثر حالدا تورك منشألي‌دير : بوغچا // بقچه ، غنچه ، چاغ ، چوغول // چغلي و ... .
قيد ائتمك لازيمدير بير سيرا تورك منشألي سؤزلرده ترجمه يولو ايله فارس ديلينه كئچميش‌دير . بعضي بيتگي آدلاري ، حئيوان آدلاري بو يوللا فارس ديلينه كئچميش‌دير . مثال اوچون : قديم تورك ديلينده اولان « دوه‌قوش // دوه‌قوشي » سؤزون « شترمرغ » فوْرماسيندا و يا خود « سيغير ديلي » = « گاو زبان » ، « پيشيك اوْتو » = « علف گربه » ... . فارس ديلينده رنگلرله باغلي بير سيرا سؤزلر ( كوْروْنئميك آدلار ) اكثر حالدا تورك ديللريندن ترجمه اولونوب ، فارس ديلينه كئچيريلميشدير .« سياه‌گوش » ، « سيه‌رود» ، « سيه‌چشمه» ، « مسجد كبود» ، « درياي سياه » ، «درياي سرخ» كيمي آدلار توركجه « قارا قولاق » ،« قارا چاي » ، « قارا بولاق » ، « گؤي مچيد » ، « قارا دنيز » ، « قيزيل دنيز » سؤزلرينين ترجمه‌سيندن‌تؤرنميشدير . فارس ديلينده بير او قدر تورك منشألي سؤزلر وار كي قلميميز اونو قئيد ائتمكدن عاجزدير . اوسته وئريلن اؤرنكلر دنيزدن بير اوْووج‌دور . گئج تدقيقاتچيلاريميز فارس « امثال و حكم » ينده گؤز دولانديرسالار گؤرجكلر علامه دهخدانين توپلاديغي مثللرين چوخو قطعييتله دئمك اولار ياريسي تورك آتالار سؤزوندن فارس ديلينه ترجمه اولونموش سؤزلردير
حسن اومود اوغلو
موختليف طايفا آدلاري ايله يئر كوره‌سينين بير چوخ حيصّه‌سينه حؤكمرانليق ائله‌ين توركلر دونيانين ان قديم ميللتلريندن بيريدير . آلتاي‌لاردان باشلانميش شومالدا بوزلو دنيزه قدر ، جنوبدا ايسه هندوستانا قدر ،غرب‌دن ايسه بالكانا قدر ياييلميش تورك ائتنوْسلاري دونيا مدنيتينه ان بؤيوك تأثير بوراخميش . توركلر بو گونكو ايران اؤلكه‌سينين ان قديم ساكينلريندن ديرلر . بوتون دونيا ديللرينده اولان سؤز خزينه‌لريميز بونا ان دوزگون اؤرنك اولا بيلر . هله مادلار ايرانا گلمه‌ميش بورادا توركلر باشقا ـ باشقا ائتنوس آدليقلاري آلتيندا ياشاييرديلار . ايرانين قديم و يئني جوغرافييا سؤزلوكلرينده اولان توْپوْنيملر ( جوغرافي آدلار) بونو ثبوت ائله‌يير . ان قديم ايران خاقانليغي هخامنشي ، اشكاني شاهلاري آدلاريندا كي تورك آنتروْپوْنيم‌لري دانيلمازدير . دونيا ديلچي‌لري بو مودعاني تصديقله‌ييرلر . قديم ايران داش يازيلي عابيده‌لرينده (ميخي كتيبه‌لر ) آوئستا و حتي شاهنامه‌نين متنينده يئرلشن بير چوخ تورك آدلاري ، سؤزلري ، توركيزم‌لر واردير . بو مسئله‌ني حتي بئله انصافسيز فارس لئسيكوگرافلاري اؤزلريده اعتراف ائديرلر . قديم فارس لغت نامه‌لردن اولان فرهنگ نظام دا بئله بير قيد وار : « آميزش فارسي با تركي در همان اوايل اسلام شده است نه در اثر سلطنت مغول ، زيرا در آثار اوليه ادبيات فارسي نيز الفاظ تركي است حتي مي توان گفت آميزش تركي و فارسي خيلي قبل از اسلام واقع شده ، چه تركان قديم همسايه ايران بودند و با آن مرابطه داشتند . ايران قديم ميان ترك ها ، سامي ها ( آشوري ها ) واقع شده بود و باعث آميزش سه زبان آريايي ، سامي و تركي گرديده است » .( فرهنگ نظام ، جلد دوم ، مقدمه ) دونيا لوغت شوناسلاري و تدقيقاتچيلارينين چاليشمالاري نتيجه‌سينده آدينلاشديريليب كي فارس ديلينده ايگيرمي مينه ياخين تورك منشألي سؤزلر وار . ( باخين فرانسادا جامع التواريخ رشيدينين كاتئرمئر چاپينين مقدمه‌سينه و يا خود فرانسادا همين كيتابين بولوشه چاپينا ) ايسته‌ينلر محمد عباسي طرفيندن ايراندا ايلك دفعه چاپ اولان برهان قاطع سؤزلويونون گيريش حيصه‌سينه‌ده باخا بيلرلر . بو سؤزلردن سونرا تدقيقاتچيلاريميز اوچون فارس سؤزلوكلرينده آنا ديليميزدن فارس ديلينه كئچن كلمه‌لرين علامتلريني قئيد ائديريك . قيد ائتمك لازيمدير بير سيرا استثنالاري نظرده آلماساق ، سونلوقلاري آشاغيدا كي كوْمپوْنئنت ( اَك) لرله بيتن سؤزلر تورك منشألي سؤزلرديرلر .
1 ـ فارسجا تلفوظونده سونو « آق » ، « آغ » ، « آك » ، « اوْك » ايله بيتن . مثلاً : اتاق ، سراغ، الك ، يدك ، چابك و ساير سؤزلر بو سيراداندير .
2 ـ فارسجا تلفوظونده سونو « مَه // مِه » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : دكمه // تكمه ( دوگمه // دوكمه) ،( تؤكمه // توْكمه) ، قيمه ( قيمَه // قيمِه ) ، سرمه ( سوْرمه // سوْرمِه ) ، چكمه ، دلمه، چاتمه ، قاتمه ، چنباتمه و ... بو سيراداندير . ( عرب سؤزلري مستثنا اولاراق )
3 ـ « اوق » ، « اوْق » ، « ايق » ، « اوْك » عنصرلري ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : قرق ، اَغروق ، ايليق ، بولوك ، چابك // چابوك و ...
4 ـ « چي » ، « چي » عنصرلري و يا شكيلچي‌لري‌له بيتنلر . مثلاً : سورچي ، قورچي ، يورتچي ، ارابه‌چي ، قهوه‌چي ، يازيچي و ... سؤزلر .
5 ـ « ليق » ، « ليق » ، « لوق » عنصرلري بيتنلر . مثلاً : بوزلوق ، قارليق ، باشلوق ، اتاليق ، باشليغ و ... .
6 ـ « لاق » ، « لاخ » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : ييلاق ، قشلاق ، باتلاق . لاخ عنصرو فارس ديلينده آرتيق شكيلچي كيمي ايشله‌نرك ، فارس سؤزلريله بيرليكده دوزلتمه سؤزلرين عمله گتيريلمه‌سينده اشتراك ائتميشدير . مثلاً : سنگلاخ ، رودلاخ ، نشيب لاخ ، سولاخ ، سوراخ ، ديولاخ و ... .
7 ـ « ماق » ، « مق » ، عنصرو ايله بيتنلر . مثلاً : چخماق ، قيماق ، تخماق و ... .
8 ـ « آر » ، « اَر » ايله بيتنلر . مثلاً : قاتار ( قطار ) ، چاپار ، آچار ، چپر ، دچار و ... .
9 ـ « اِر » ، « اوْر » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : قاطر ، چادر ، بهادر و ... .
10 ـ « اوْل » ، « آووْل » ايله بيتنلر . مثلاً : قراووْل ، سياول ، قرقاول و ... .
11 ـ « داش » ، « تاش » ايله بيتنلر . مثلاً : داداش ، آداش ، سرداش ، كونولتاش ، يكتاش و... .
12 ـ « غَه // غِه » ، « قَه // قِه » ، « كَه // كِه » ، « گَه // گِه » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : داروغه ، يرقه ( يورقَه // يورقِه ) ، اُلكه ( اوْكه ) ، الكا ( اوْلكا ) ، جلگه ( جوْلگه // جولگه ) و ... .
13 ـ « قي » ، « قو » ، « غو » ايله بيتن سؤزلر . مثلاً : قرقي ( قئرقي ) ، برقو ( بورغو ) ، يرغو ( يوْرغو ) و ... سؤزلر .
14 ـ كؤكونده يا خود قورولوشوندا « ق » و « چ » حرفي اولان آدلار ، سؤزلر، فعل لر تماميله تورك سؤزلري‌دير (قاچاق ، قيچي ، قاچ ، قارچ ، چاقو ) .
15 ـ كؤكونده يا قورولوشوندا « ك » و « چ » حرفلري ايشتراك ائدن سؤزلر ( كوچ ، كوچه ، كوچك ، چكول ، چاك ، چابك ، كچل و ... .
16 ـ كؤكونده ، قورولوشوندا « ق » ، « د » ، « ت » ايشتراك ائله‌ين سؤزلر : قاتر، قاتوق ، قره‌قات ، قوروت ، آنقوت ، قتار // قطار و ... .
17 ـ « انگ » و « نگ » سؤزلري : فشنگ ، تفنگ ، كلنگ ، سنگر و ... .
18 ـ « ي » سسيله باشلايان سؤزلر اكثر حالدا تورك منشألي‌دير : يام ، يامچي، يونجه ،يالغ ، ياله = ( بو سؤزه « پ » پروْتئز اولاراق « پياله »شكليني‌ده آلميش‌دير ) ، يال ، يله ، يون // يان آت معناسيندا نريون و ماديون // ماديان سؤزلرينده گورمك اولار .
19 ـ قورولوشوندا « ق » و « ز » اولان سؤزلر : قاز ، قوزك ، قوزه ، قزوين ، قوز ( بو سؤز گوژ فورماسيندا فارس ديلينده ايشلنمكده‌دير ) .
20 ـ « ت » ، « پ » و يا خود « چ » ، « پ » حرفلريله قورولان سؤزلرين چوخو يئنه‌ده تورك منشألي‌دير : چاپار ، تپش ، تپيدن ، تپه ، توپال و ... .
21 ـ « چ » و « غ » سسلرله قورولان سؤزلر اكثر حالدا تورك منشألي‌دير : بوغچا // بقچه ، غنچه ، چاغ ، چوغول // چغلي و ... .
قيد ائتمك لازيمدير بير سيرا تورك منشألي سؤزلرده ترجمه يولو ايله فارس ديلينه كئچميش‌دير . بعضي بيتگي آدلاري ، حئيوان آدلاري بو يوللا فارس ديلينه كئچميش‌دير . مثال اوچون : قديم تورك ديلينده اولان « دوه‌قوش // دوه‌قوشي » سؤزون « شترمرغ » فوْرماسيندا و يا خود « سيغير ديلي » = « گاو زبان » ، « پيشيك اوْتو » = « علف گربه » ... . فارس ديلينده رنگلرله باغلي بير سيرا سؤزلر ( كوْروْنئميك آدلار ) اكثر حالدا تورك ديللريندن ترجمه اولونوب ، فارس ديلينه كئچيريلميشدير .« سياه‌گوش » ، « سيه‌رود» ، « سيه‌چشمه» ، « مسجد كبود» ، « درياي سياه » ، «درياي سرخ» كيمي آدلار توركجه « قارا قولاق » ،« قارا چاي » ، « قارا بولاق » ، « گؤي مچيد » ، « قارا دنيز » ، « قيزيل دنيز » سؤزلرينين ترجمه‌سيندن‌تؤرنميشدير . فارس ديلينده بير او قدر تورك منشألي سؤزلر وار كي قلميميز اونو قئيد ائتمكدن عاجزدير . اوسته وئريلن اؤرنكلر دنيزدن بير اوْووج‌دور . گئج تدقيقاتچيلاريميز فارس « امثال و حكم » ينده گؤز دولانديرسالار گؤرجكلر علامه دهخدانين توپلاديغي مثللرين چوخو قطعييتله دئمك اولار ياريسي تورك آتالار سؤزوندن فارس ديلينه ترجمه اولونموش سؤزلردير
back home